الف. زمینه ها و علل آغاز نهضت

Maaref Information Center آشنايي با معاونت آيين نامه ها و مقررات مجله علمي كتب و مواد آموزشي نشريه معارف ارتباط با مسئولان درباره سايت نقشه سايت ارتباط با مدير سايت
جستجو در معارف سايت: كتابهانشريهء معارفكل سايت -->

صفحه اصلي > كتب و مواد آموزشي > انقلاب اسلامي و ريشه هاي آن > كتب درسي > انقلاب اسلامي و چرايي و چگونگي رخداد آن (ويراست سوم)

الف. زمينه ها و علل آغاز نهضت

درحالي كه دولت بريتانيا بر تصويب قرارداد الحاقي نفت (گس ـ گلشائيان) پافشاري مي كرد و بسياري از دولت مردان ايراني نيز مايل به امضاي آن بودند، مخالفت مصدق و اقليت كوچكي از نمايندگان مجلس و مهم تر از آن مخالفت جناح هاي مذهبي به رهبري آيت اللّه كاشاني كه از حمايت وسيع توده اي برخوردار بود مانع از تصويب طرح شد.

    در اين اوضاع پرهيجان انتخابات مجلس شانزدهم برگزار شد. دولت به طور گسترده اي در انتخابات دخالت كرد و نمايندگان طرفدار دربار را به مجلس فرستاد.اين امر اعتراضات زيادي را برانگيخت. عده اي از سياستمداران به رهبري مصدق در اعتراض به تقلب در انتخابات در كاخ شاه متحصّن شدند. اين تحصن مقدمه اي براي تشكيل جبهه ملي بود ترور هژير توسط فدائيان اسلام دربار را به عقب نشيني واداشت و انتخابات فقط در تهران تجديد شد. مصدق و چند تن از سران جبهه ملي به مجلس راه يافتند.

    جبهه ملي از احزاب و گروه هاي مختلف با گرايش هاي بسيار متفاوت تشكيل مي شد. (4) ليبرال ها، پان ايرانيست ها، سوسياليست ها و گروهاي مذهبي، ائتلاف ناهمگوني را به وجود آورده بودند. اتحاد

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. مدني، پيشين ، ص 189.

2. مصطفي فاتح، پيشين ، ص 419.

3. رك: همايون كاتوزيان، مصدق و نبرد قدرت در ايران ، ترجمه احد تدين، ص 139.

4. همان ، ص 171.

[62]

اين گروه ها با خاستگاه هاي متفاوت اجتماعي، طبقاتي و فكري تنها در مقابله با شركت نفت انگليس و ايران و نيز قدرت گرفتن مجدد شاه امكان پذير شده بود. همين امر شكنندگي آن را نشان مي داد. به هرحال مهم ترين اهداف اعلام شده جبهه ملي حمايت از ملي شدن نفت، ايجاد حكومت ملي از طريق آزادي انتخابات، افكار و رشد و توسعه اقتصادي بود. (1)

    از سوي ديگر درحالي كه نبرد قدرت بين دربار و مخالفان جريان داشت، رزم آرا به نخستوزيري رسيد و با تلاش فراوان درصدد تصويب لايحه الحاقي برآمد، اما شدت هيجان و احساسات عليه شركت نفت به حدّي بود كه مردم جز به ملي شدن كامل نفت رضايت نمي دادند.

    قتل رزم آرا در اسفند 1329 به دست فدائيان اسلام، هراس نمايندگان هوادار سلطنت را در پي داشت و نتيجه آن تصويب سريع طرح ملي شدن نفت در مجلس بود.

    پس از رزم آرا، حسين علا به نخستوزيري رسيد; اما بحران ها و مشكلات باعث شد در عرض كم تر از دوماه استعفا دهد. در جنجال انتخابِ نخستوزير كه در مجلس و دربار جريان داشت، دكتر مصدق به پيشنهاد جمال امامي ـ مخالف اصلي خود ـ در ميان ناباوري همگان، نخستوزيري را پذيرفت. (2)

    اغلب وزراي كابينه مصدق از شخصيت هاي نه چندان خوشنام سياست ايران بودند كه براي اجراي اهداف نهضت ملي مناسب نبودند. (3) در اين شرايط انگليسي ها كه به هيچوجه حاضر نبودند از پول بادآورده نفت ايران چشم بپوشند به شدت واكنش نشان دادند، تهديد نظامي كه با تهديد به فتواي جهاد از طرف آيت الله كاشاني (4) مواجه شد، طرح دعاوي حقوقي در شوراي امنيت و ديوان لاهه، تحريم نفت ايران و تحريم اقتصادي، محور سياست هاي انگلستان را در دوره اول نخستوزيري مصدق (1330 ـ 1331) تشكيل مي داد.

    گرچه امريكا به مصدق اميدهايي مي داد اما به هيچوجه پيروزي او را نمي خواست. هدف امريكا اين بود كه از نفت ايران امتيازي بگيرد و بيش تر در دولت ايران نفوذ نمايد ولي هرگز راضي نمي شد بريتانيا را درمقابل نهضت، شكست خورده ببيند. (5) امريكا تحريم نفتي ايران را به طوركامل رعايت و از خريد نفت توسط كشورهاي ديگر جلوگيري كرد. (6)

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. آبراهاميان، پيشين ، ص 310.

2. رك: محمد مصدق، خاطرات و تألمات دكترمصدق ، صص 181 ـ 177.

3. رك: سپهر ذبيح، ايران در دوران دكتر مصدق ، ترجمه محمد رفيعي مهرآبادي، ص 56 .

4. رك: همان ، ص 96 و مدني، پيشين ، ص 208.

5 . در مورد روابط ايران و امريكا در دوران مصدق، ر. ك: جيمز بيل، عقاب و شير ، ترجمه مهوش غلامي، صص 143 ـ 120 و مصدق، نفت، ناسيوناليسم ايراني ،ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوي و كاوه بيات، صص 473 ـ 416.

6 . محمدي، پيشين ، ص 238.

[63]

    چندماه پس از شروع نخستوزيري مصدق گفتوگوهايي ميان ايران و انگليس با ميانجي گري امريكا شروع شد كه با اصرار انگلستان بركنترل مديريت صنعت نفت و دريافت بخش اعظمي از منافع حاصله و مقاومت ايراني ها راه به جايي نبرد. (1)

    درعين حال در شوراي امنيت و دادگاه لاهه دولت موفق شد دعاوي حقوقي انگليس را بي اثر سازد و از اين جهت پيروزي بزرگي به دست آورد; اما تحريم نفتي و ناتواني دولت در فروش حتي يك قطره نفت در شرايطي كه بخش عظيمي از درآمدهاي دولت از نفت تأمين مي شد، زيان اقتصادي بسياري بر دولت وارد كرد. تلاش دولت براي دريافت وام از امريكا و انتشار اوراق قرضه ملي براي جبران كسر بودجه نيز موفقيت آميز نبود.

    پس از آن كه اميد به حل مسأله نفت در كوتاه مدت از بين رفت، طرح اقتصاد بدون نفت در دستور كار دولت قرار گرفت. بر طبق اين طرح، دولت با محدوديت واردات، كاهش قيمت ريال، افزايش صادرات، كاهش هزينه ها، افزايش ماليات و حتي چاپ اسكناس بدون پشتوانه درصدد برآمد تا كاهش درآمدهاي خود را جبران كند. (2)

    هرچند دولت در اجراي اين سياست ها در مجموع موفق بود; اما نتوانست كاهش درآمد نفت را جبران كند و باعث افزايش تورم نيز شد.

    در اوايل سال 1331 هـ .ش انتخابات مجلس هفدهم برگزار شد. دخالت گسترده ارتش و دربار موجب شد مصدق انتخابات را نيمه تمام رها كند. (3) نمايندگان انتخاب شده اغلب مخالف مصدق بودند و با انتخاب سيدحسن امامي به رياست مجلس قدرت خود را نشان دادند. درعين حال مصدق با حمايت گسترده آيت اللّه كاشاني و نمايندگان طرفدار دولت، موفق شد در اوايل تيرماه اين سال دوباره رأي اعتماد بگيرد. اما پس از اين كه در رابطه با دراختيار گرفتن وزارت جنگ با شاه اختلاف پيدا كرد بدون اين كه با رهبران ديگر نهضت مشورتي بكند استعفا داد (4) و نمايندگان كه گويا از پيش آماده بودند، قوام سياستمدار كهنه كار را كه تصور مي كردند مي تواند در مقابل نهضت بايستد، در 26 تيرماه 1331 هـ .ش به نخستوزيري منصوب كردند.

    اين اقدام نمايندگان با اعتراض شديد آيت اللّه كاشاني و واكنش نمايندگان طرفدار نهضت روبه رو شد. در روز 30 تير در اكثر شهرهاي ايران مردم به دعوت آيت الله كاشاني و گروه هاي طرفدار مصدق، به

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. ر. ك: مصطفي علم، نفت، قدرت و اصول ، ترجمه غلامحسين صالحيار، صص 324 ـ 313.

2. ر. ك: همايون كاتوزيان، اقتصاد بدون نفت ، صص 363 ـ 323 و 419.

3. كاتوزيان، مصدق و نبرد قدرت در ايران ، ص 226.

4. محمدعلي سفري، قلم و سياست ، ج 1، ص 618 .

[64]

خيابان ها ريختند و تظاهرات وسيعي انجام گرفت كه با دخالت ارتش به خون كشيده و صدها نفر كشته شدند. شاه كه خود را در خطر مي ديد ناچار شد مصدق را دوباره به نخستوزيري انتخاب كند.

    اين پيروزي با اعلام رأي دادگاه لاهه به نفع ايران همراه شد و شادماني مردم را دوچندان كرد. اكنون مصدق مغرور از پيروزي، كابينه جديد خود را با حضور چهره هاي بدنامي چون سرلشكر وثوق ـ از مسببين كشتار 30 تير ـ معرفي كرد كه اعتراضات بسياري را برانگيخت. خودداري از مجازات عاملان كشتار 30 تير، از عوامل ديگري بود كه موجب رنجش بعضي از اطرافيان مصدق شد. وي در مقابل آن تلاش كرد آيت اللّه كاشاني و نيروهاي مذهبي را بدون توجه به اين كه قدرت مجدد او مديون حمايت آن ها بوده است، از صحنه خارج كند. مصدق، نوّاب صفوي ـ رهبر فدائيان اسلام ـ را به زندان انداخت. (1) نوّاب 20 ماه از 28 ماه نخستوزيري مصدق را در زندان به سر برد.

    از سوي ديگر آزادي حزب توده كه از 30 تير درشمار حاميان مصدق درآمده بود، مخالفت جناح هاي مذهبي را برمي انگيخت. (2) مصدق علاوه بر اين بسياري از همراهان ديگر خود مانند مكي و غيره را از خود دور كرده بود.

    در چنين اوضاعي، روز 28 مرداد 1332 هـ .ش كودتايي كه توسط سازمان سيا سازماندهي شده بود، توسط چندگردان ارتشي و عده اي اوباش كه هركدام 50 تومان پول گرفته بودند، با گرفتن راديو و درخواست زاهدي براي بازگشت شاه به كشور اجرا شد. روز بعد مصدق خود را معرفي كرده به سه سال زندان محكوم گرديد.

    با توجه بهوجود زمزمه هاي كودتا، آيت اللّه كاشاني احتمال وقوع و لزوم تلاش در جهت مقابله با آن را از پيش طي نامه اي به وي بيان كرده بود; اما او در پاسخ نوشته بود: اين جانب مستحضر به پشتيباني ملت هستم.

---

لطفا نظرات و پيشنهادات خود را در قسمت مطرح كنيد.